.jpg)
'Wie konnten Sie nur ein solches Buch schreiben! Für mich bedeutet es, nach ihrem 'Kind dieser Zeit' ein so wesentlichter Schnitt rückwärts, dass ich es noch kaum verstehen kann. Ich habe geschrieben, dass die Emigration an Ihnen vorbeigegangen zu sein scheint, und ich habe sprechen Müssen von einer 'immensen Leere'. Und tatsächlich, das Buch is nach meiner Meinung vor allem unendlich leer, öde, ohne innerliche Spannung.'
(Menno ter Braak in een brief aan Klaus Mann op 23/11 '34. Bron: Stichting Menno ter Braak/mennoterbraak.nl)
De aanval van Menno ter Braak op Klaus Mann
Bovenstaand citaat uit de brief die Menno ter Braak op 23 november 1934 schreef aan Klaus Mann zette de toon in hun onderlinge contact. Was hun eerste kennismaking in Amsterdam open, collegiaal en vriendschappelijk geweest, door de uiterst kritische bespreking van Flucht in den Norden, de eerste roman in ballingschap van Klaus bij de Duitse exilafdeling van uitgeverij Querido, werd het onderlinge contact "pijnlijk en gecompliceerd", zoals Klaus dit later formuleerde tegenover zijn vriend Max Brod. (1)
In de brief van Ter Braak aan Klaus over "Flucht" liep hij zich warm. Want twee dagen later verscheen in zijn krant Het Vaderland een groot artikel met als titel Het emigrantencomplex. Zijn kritiek op de roman van Klaus diende hierin als voorbeeld, waarbij Ter Braak duchtig de gesel hanteerde. "Het emigrantencomplex" bestond er volgens hem namelijk uit dat de Duitse schrijvers die nazi Duitsland waren ontvlucht en zich vereenden in veelal nieuw opgerichte eigen maandbladen en tijdschriften, waaronder Das Neue Tage Buch en Die Sammlung, elkaar wederzijds recenseerden op een manier die geen kritiek toeliet. Alsof het emigrant zijn op zich al een verdienste was. Echter, noteerde Ter Braak in zijn artikel: 'Wij vergeten volstrekt niet, dat een groot deel der emigranten voor de komst van Hitler litteraten van zeer twijfelachtige betekenis zijn geweest.' (2) De schrijvers in ballingschap bewierookten elkaar zijns inziens teveel. Dit nu, was het "emigrantencomplex". Aan de hand van zijn ongezouten kritiek op Flucht in den Norden, een roman van een van de meer beroemde emigranten, zoon immers van de grote Nobelprijswinnaar Thomas Mann, stelde Ter Braak een voorbeeld. "Man ehrt sich gegenseitig wenn man sich gegenseitig kritisiert", liet Ter Braak een paar dagen na zijn brief weten aan Klaus, die uiteraard gekwetst was. (3)
.jpg)
In het essay in voorbereiding wordt de relatie tussen Menno ter Braak en Klaus Mann uitgediept tegen de achtergrond van literaire kritiek in hun tijd. Daarbij zal worden aangetoond dat Ter Braak zijn maatstaven voor zijn kritiek op Flucht in den Norden rechtstreeks haalde uit zijn redacteurschap voor het tijdschrift Forum. Hierbij was ook zeker sprake van onbegrip voor het centrale thema in de roman. Ter Braak was een groot bewonderaar van Thomas Mann en ook dit contact wordt nader uitgewerkt. Hoewel Ter Braak hoog inzette, verliep ook dit contact niet ongecompliceerd.
Aan André Malraux schreef Klaus over Ter Braak dat hij hem een "over het paard getilde, onaangename en pretentieuze snuiter" vond. Hij nuanceerde zijn oordeel tegenover Max Brod toen hij hem schreef: "Hij behoort heel beslist tot de begaafdste jongere Nederlandse schrijvers, maar hij heeft de hysterie, de eigenzinnigheid, de opperhuidloze gevoeligheid, zoals begaafde mensen uit kleine landen die vaak hebben."
Genoeg materiaal om de kwestie Flucht in den Norden tussen Ter Braak en Klaus Mann nog eens nader uit te werken. Beoogde verschijning: najaar.
Noten:
1) Léon Hanssen: Menno ter Braak, 1902/1940, Leven en werk van een polemist. J.M. Meulenhoff, 2003;
Voor de citaten is dankbaar gebruik gemaakt van deze onovertroffen biografie
2) Menno ter Braak: 'Het emigrantencomplex'. In: Verzameld werk, deel V. G.A. van Oorschot Amsterdam, 2e dr. 1980;
3) De uitgebreide site over leven en werk van Menno ter Braak, door de Stichting Menno ter Braak, diende als bron voor de brieven.