In het uitgestrekte Koninklijk museum voor schone kunsten in Brussel - waar ik rondliep in de week voor kerst - bevinden zich zalen met geëngageerde kunst uit de periode van het fin de siècle. In een van de zalen trekt een beeld de aandacht. Het is volgens een bijschrift een "puddelaar", in 1887/88 gemaakt door de beeldhouwer Constantin Meunier, (1831-1905). Wat een puddelaar is moest ik opzoeken. De man die is neergezet door Meunier oogt uitgeput. Moe. Hij neemt een rustpauze na zware arbeid, want hij werkt in een ijzerertsfabriek en staat vlakbij gloeiend hete ovens, waar hij de vloeibaar gemaakte erts moet omroeren of "puddelen". Het is werk dat niet werd gedaan na een beroepskeuzetest... Het ging om arbeiders die ergens helemaal onder aan de ladder stonden en na gedane arbeid terugkeerden naar hun sloppenwijken.
Dat Meunier beelden maakte van gewone arbeiders tekent de periode - in de literatuur was het Emile Zola die het leed van de onderklasse een plaats in romans begon te geven. De zalen met geëngageerde kunst - later werd dit socialistisch realisme, het waren voorlopers ervan - toonden meer werk in het genre. Een schilderij toonde bijvoorbeeld een situatie tijdens het ochtendgloren: welgestelde feestvierders verlaten uitgelaten een pand, terwijl ze een groep uitgeputte arbeiders passeren. Het was de bedoeling om het contrast uit te beelden.
Meteen gingen mijn gedachten naar Heinrich Mann, die gegrepen werd door Emile Zola en vond dat literatuur een sociale lading moest hebben. Zijn roman 'Die Armen' verscheen bijvoorbeeld in april 1917, midden in het woeden van de Eerste Wereldoorlog. Hij was sterk beïnvloed door het opkomende socialisme en zou zijn visie dat literatuur meer moest zijn dan een esthetische kunstvorm zijn leven lang uitdragen.
Van een andere orde is het werk van René Magritte, (1898-1967), dat zich bevindt in een andere vleugel van het museum voor schone kunsten. Magritte werd juist gegrepen door de gedachte dat wij zelf invulling geven aan hoe we de werkelijkheid waarnemen. De waarneming en de taal die wij daaraan verbinden staat niet vast en is soms arbitrair. Een benadering van kunst vanuit de filosofie levert bijzondere beelden op die ruimte scheppen. Magritte zegt met zoveel woorden: 'waarom zouden we aannemen dat iets is, zoals het zich aan ons voordoet?'
Daar heeft een puddelaar natuurlijk weinig aan. Vanuit de visie op literatuur en kunst biedt het echter een ontsnapping - kunst kan niet gedijen als we alleen het platte realisme als vertrekpunt kiezen - het kan zelfs leiden tot totalitaire voorschriften. Kunst gaat over het uitdagen van de verbeelding.
Magritte museum
Vanuit hier naar de eeuwigheid is een kleine stap als we nadenken over menselijke strevingen naar universele waarden als geluk, naastenliefde, begrip voor elkaar, aardse geneugten tegenover en naast het eeuwigdurende. De Koninklijke bibliotheek van België/Brussel had een bijzondere en uitgelezen expositie van 600 jaar oude handschriften. De tijd wordt overstegen bij het zien van een 'debat over de roman van de roos' uit de vijftiende eeuw en een van de eerste verhalen over Tristan en Isolde uit ca. 1455.
Boek van "de eigenschappen van de dingen" ca. 1400
Zicht op Brussel met links de Koninklijke bibliotheek
Het Horta museum - woonhuis en atelier van de architect Victor Horta, (1861-1947) biedt weer een ander streven naar schoonheid en eeuwigheid. Horta werd vooral beroemd door zijn toewijding aan de stroming van Art Nouveau in architectuur en kunst - een mix van functionalisme, een teruggrijpen op oude vormen uit vroeger eeuwen en een utopisch, esoterisch geïnspireerd sociaal toekomstbeeld. Er mogen na binnenkomst geen foto's worden gemaakt dus daar hou ik mij aan. Het zal oneerbiedig overkomen maar soms vond ik het te ver doorgevoerd - tot in de kleinste details was de woning doordacht ontworpen in de Art Nouveau stijl. Het werkte hier en daar beklemmend.
Horta museum en Art Nouveau in Brussel
Het moge duidelijk zijn dat er na dit alles behoefte was om de inwendige mens te versterken en terug te keren naar het aardse...
